Kto wie gdzie jest Beskid Niski? Kto wie kim są Łemkowie? Powszechne mniemanie każe twierdzić, że najdzikszą i najmniej poznaną krainą Polski są Bieszczady. Tak mogą mówić tylko ci, którzy nigdy nie trafili na Łemkowszczyznę. Spróbujcie, a nie pożałujecie…
Łemkowszczyzna – magiczna kraina w Beskidzie Niskim Kim są Łemkowie?
- Rusinami?
- Ukraińcami?
- Białymi Chorwatami?
- Potomkami Rusinów i Wołochów?
- Rusnakami?
- Łemkami „stąd” i „od dziada, pradziada”?
Od dawnych czasów przez przełęcze karpackie wiodły uczęszczane trakty handlowe z północy na południe Europy. Pierwsze wzmianki o osadach na Pogórzu i Podkarpaciu pochodzą z XI-XII w. Wielka aktywizacja kolonizacji polskiej i węgierskiej (dziś słowackiej) na prawie niemieckim, w beskidzkich
dolinach, zaczęła się za panowania Kazimierza Wielkiego. Pierwszymi lokacjami były wsie: Łosie, Ropica Ruska, Tylicz.
Niziny Beskidu Niskiego zamieszkiwała ludność polska i słowacka. Wyższe partie gór od XVI wieku zaczęli kolonizować pasterze rusińscy (z terenów dzisiejszej Ukrainy) i wołoscy (z terenów dzisiejszej Rumunii). Trudnili się też handlem wołami. Przynieśli z sobą religię chrześcijańskiego wschodu, czyli prawosławie.
Od czasów unii brzeskiej 1596, ludność Beskidu Niskiego staje się w większości unicka lub grecko-katolicka. Tak bowiem będzie się teraz nazywać wyznanie mieszkańców dzisiejszej zachodniej Ukrainy oraz Beskidu Niskiego. Ludność tubylcza będzie mówić językiem powstałym z połączenia: ruskiego, dialektów wołoskich, polskiego, słowackiego a nawet niemieckiego. Na pierwszy „rzut ucha” jest on bardzo podobny do dzisiejszego języka ukraińskiego.
Bardzo częstym zwrotem mieszkańców tych terenów będzie słówko
„łem” (tylko). Z tego tez powodu sąsiedzi zaczną ich nazywać
„łemkami”. Oni sami będą uważać to za obraźliwe, mówiąc o sobie
Rusnacy. Ale z początkiem XX wieku pogodzą się z tą nazwą. Dziś już niemal wszyscy Rusnacy nazywają siebie Łemkami. Są więc polską mniejszością etniczną. Niektórzy twierdzą, że są Ukraińcami, jednostki o postawach rusofilskich mówią nawet o wielkiej Rusi. Zdecydowana większość twierdzi, że są „stąd”, czyli mieszkańcami Beskidu Niskiego z dziada-pradziada. Po prostu Łemkami mieszkającymi w Polsce.
Łemkowie są Łemkami. Ktokolwiek czuje się Łemkiem, jest nim. Ktokolwiek się nim nie czuje - choćby z rodziców Łemków się urodził - nie jest nim. I wojna światowa W czasie I w.ś. w ciągu kilku dni począwszy od 2 maja 1915 roku, w Beskidzie Niskim rozegrała się jedna z największych bitew frontu wschodniego, słynna „bitwa gorlicka”. Straty obu armii wyniosły ponad 60.000 zabitych i 75.000 rannych. Dla uczczenia poległych rozpoczęto w 1915 roku budowę cmentarzy wojennych. Innym motywem było stworzenie swoistego pomnika zwycięstwa. Łącznie powstało 401 cmentarzy, z czego na terenie Beskidu Niskiego znalazło się ponad 140.
Po wkroczeniu Rosjan do Galicji oświadczono, że Galicja Wschodnia i Łemkowszczyzna stanowią część Wielkiej Rosji, gdyż ludność tutejsza jest ruska czyli rosyjska. W związku z tym zakazano używania języka łemkowskiego, likwidowano wyznanie greko-katolickie. Z kolei Austriacy posądzali Łemków o sprzyjanie Rosjanom i szpiegowanie na ich rzecz. Z tego powodu utworzono dla wszystkich Rusinów obóz koncentracyjny w Thalerhofie koło Gracu. Więziono w nim 6000 Łemków. 168 zmarło.
II wojna światowa W 1944 we wschodniej części Beskidu, rozegrała się wielka bitwa o Przełęcz Dukielską, niszcząc poważnie ten teren. Gdy nawałnica się przetoczyła, nadeszło następne nieszczęście – UPA, próbująca desperacko wywalczyć niepodległość dla Ukrainy. Poparcie Łemków dla UPA było znikome i tylko na wschodzie. Jednak walki jakie z UPA toczyli partyzanci z AK, potem wojsko polskie i sowieckie, dla Łemków oznaczały znów ból i zniszczenie.
„Akcja Wisła” 1947 W 1947 roku pod pretekstem likwidacji resztek „band UPA”, doszło do wysiedleń resztki Łemków na tzw. „ziemie odzyskane” na zachodzie i północy Polski. Opornych osadzono w obozie koncentracyjnym w Jaworznie. Osadzono tam całą łemkowską inteligencję i duchowieństwo. Łemkowszczyzna przestała istnieć… Tylko nielicznym pozwolono wrócić po upadku stalinizmu w 1956 roku. Po powrocie na ojcowiznę, Łemkowie musieli odkupywać swoje domy i gospodarstwa od mieszkających tam Polaków… To dzisiejsi Łemkowie w Beskidzie Niskim. Jest ich garstka, kilka procent stanu sprzed wojny…
Współczesność Mimo podziałów religijnych i politycznych, dla większości Łemków najważniejszą dziś sprawą jest przekreślenie przez polskie władze etnicznej czystki, jaką była Akcja "Wisła", zwrot zabranych Łemkom lasów, ratowanie ich cerkwi i cmentarzy, ratowanie piśmiennictwa i języka, a więc ratowanie kultury i tradycji w najszerszym tego słowa znaczeniu.
Zajęcia Łemków
- trudnili się głównie rolnictwem, wypasem owiec i bydła.
- produkowali sukno w przydomowych warsztatach.
- na całym Podkarpaciu znani byli kamieniarze z Bartnego wytwarzający piękne kamienne krzyże nagrobkowe i przydrożne.
- tradycyjnym zajęciem było wypalanie węgla drzewnego.
- w całej Polsce znano maziarzy z Łosia i dziegciarzy z Bielanki.
- w całej Małopolsce i Słowacji znane były łemkowskie pisanki.
- w okolicach Nowicy wyrabiano przedmioty z drewna, sprzedając je w handlu obnośnym.
Chyża Chata łemkowska, zwana
chyżą , pod jednym dachem mieściła dom mieszkalny, pomieszczenia inwentarskie i gospodarcze. Rolę stodoły pełnił ogromny strych. Cała konstrukcja ma jedną poważną zaletę: chroni przed utratą ciepła, co jest bardzo ważne w ostrym górskim klimacie. Chata była duża, pod jednym dachem trzeba było wszakże zmieścić wszystkie pomieszczenia gospodarcze. Szerokość domu wynosiła zatem 6 - 7 m, długość dochodziła nawet do 25m.
Cerkiew Cerkwie, to najbardziej charakterystyczny element krajobrazu wsi łemkowskiej.
Najczęściej drewniane, trójdzielne (prezbiterium, nawa główna, babiniec z dzwonnicą), kryte gontem, powstawały już w XV wieku, zarówno w obrządku prawosławnym jak i greko-katolickim.
Wewnątrz cerkwie pięknie polichromowano i wyposażano w jak najokazalszy ikonostas:
- na środku carskie wrota, po bokach wrota diakońskie
- między nimi Chrystus i Matka Boska
- z prawej strony ikona patrona świątyni
- z lewej strony ikona świętego czczonego bardzo na danym terenie
- nad carskimi wrotami Ostatnia wieczerza, a nad nią Chrystus tronujący
- drugi rząd ikon to prazdniki czyli ikony obrazujące 12 największych świąt
- trzeci rząd to ikony 12 apostołów
- czwarty rząd to ikony przedstawiające patriarchów starotestamentowych
- wszystko wieńczy krzyż na samej górze ikonostasu
Krzyże i kapliczki przydrożne Tradycja łemkowska nakazywała przy każdym domostwie postawić krzyż lub kapliczkę – murowaną, drewnianą, żelazną – dla opieki Bożej. Prawdziwą ich ostoją jest nie istniejąca już niestety wieś Radocyna koło Zdyni.
Przyroda Tak nieskażonej i czystej przyrody jak Beskid Niski nie posiadają nawet Bieszczady. Posiadają za to na swoje nieszczęście tłumy turystów, których tu na razie jeszcze jest niewielu. To jedyne pasmo górskie zachowane niemal w naturalnej postaci.
Do pobaczenija na Łemkowyne... Paweł Krysa 2006